Katastrofa nastąpiła 21 XII 1987 r. Woda z pękniętych kaloryferów zalała dużą salę (niegdysiejszą stajnię) na parterze byłego pałacu Laryszów przy ul. T. Regera 6 w Cieszynie. Na podłodze sali leżały wówczas stosy spakowanych i przygotowanych do wywózki książek, w większości starodruków (książek wydanych drukiem do r. 1800) i zabytkowych rękopisów. Około tysiąca spośród nich uległo zniszczeniu. Katastrofa była punktem kulminacyjnym kilkudziesięcioletnich dziejów lekceważenia i zaniedbywania jednej z najcenniejszych śląskich bibliotek. […]
W roku tym [1987], w związku z koniecznością poddania budynku pałacowego gruntownemu remontowi, zapadła decyzja o eksmisji umieszczonych w nim zbiorów. W pierwszym etapie miały oczywiście zostać wyprowadzone zbiory biblioteczne. Władze miasta przeznaczyły na ich tymczasową siedzibę… piwnice jednego z akademików cieszyńskiej Filii Uniwersytetu Śląskiego, gdzie jednak udało się pomieścić tylko część przeznaczonych do wyprowadzki książek. Dla reszty potrzebne były następne lokale. I wtedy właśnie, gdy starano się je znaleźć, doszło do opisanej na wstępie katastrofy. Pod wodą znalazło się kilkaset książek. W tych warunkach, aby oddzielić książki zamokłe od suchych, te ostatnie wywieziono do wybranych ad hoc wolnych lokali. Tym razem były to pomieszczenia w dwóch biurowcach. […]
Przede wszystkim okazało się, że pomieszczenia w biurowcach ze względu na małą odporność stropów nie mogą być przez dłuższy czas wykorzystywane jako magazyny biblioteczne. Konieczna więc stała się kolejna przeprowadzka. Odbyła się ona w 1989 r. W jej wyniku książki z biurowców znalazły schronienie w… piwnicach dwóch przedszkoli, które wraz z piwnicami w akademiku i pomieszczeniami w pałacu Laryszów (do tej pory nie rozpoczęto jego remontu!) składają się na obecną „bazę lokalową” Oddziału Zabytkowego. Jedynie w budynku pałacowym istnieją stosunkowo dobre warunki przechowywania książek; pomieszczenia piwniczne, w których panuje wysoka temperatura, nie ma odpowiedniej cyrkulacji powietrza, a skorodowana w znacznym stopniu instalacja wodociągowa grozi w każdej chwili nowym „potopem”, nie spełniają najskromniejszych nawet wymogów magazynu bibliotecznego. Z kolei ciasnota i słabe oświetlenie niemal całkowicie blokują prace nad umieszczonymi tam księgozbiorami. Nie ma oczywiście również mowy o udostępnianiu większej części książek.
Kolejny problem, wobec którego stoi nowy gospodarz Oddziału Zabytkowego, to olbrzymi panujący w zbiorach bałagan. Właściwie konieczne jest opracowanie całkowicie nowych inwentarzy i katalogów dla wszystkich księgozbiorów. Dotychczasowe – w większości równie historyczne jak same księgozbiory – są bowiem do tego stopnia nieprecyzyjne, że uniemożliwiają nie tylko określenie rzeczywistej liczby książek, ale w wielu wypadkach także ich identyfikację. Co więcej – kilkanaście tysięcy książek i czasopism (w tym około tysiąca starodruków) nie jest zinwentaryzowanych w ogóle! […]
Kolejny problem, który pozostał w „spadku” po Bibliotece Śląskiej, to kwestia konserwacji zniszczonych książek. […] Do tej pory zdołano zakonserwować 12 woluminów, dalszych 25 przekazano do konserwacji. Ciągle więc jeszcze pozostaje prawie 100 książek, które należy jak najszybciej poddać pracom konserwatorskim, oraz kilkaset wprawdzie bardzo zniszczonych i cennych, ale wobec których – z braku środków i z powodu „niskiej mocy przerobowej” polskich pracowni konserwatorskich – nie przewiduje się podjęcia akcji ratowania […]. Ponadto w Oddziale znajduje się wiele książek, które chociaż nie zostały zalane, są mocno zniszczone na skutek złych warunków przechowywania, a także pokaźny zbiór nie oprawionych roczników czasopism. Brak własnej pracowni introligatorskiej i niewielkie środki […] uniemożliwiają i tutaj podjęcie odpowiednich działań zaradczych.
Co dalej? Jakie będą przyszłe losy sponiewieranej biblioteki? […]
Tegoroczna Noc Muzeów będzie okazją, by wspólnie z Książnicą Cieszyńską przyjrzeć się minionemu ćwierćwieczu i zastanowić się, co w tym czasie uległo zmianie w sytuacji zabytkowych księgozbiorów. Okrągłe rocznice są okazją do podsumowań i specjalnych, okolicznościowych wydarzeń. Nie inaczej będzie w piątek 24 maja w Książnicy Cieszyńskiej. Z okazji jubileuszu biblioteka proponuje program nie tylko przypominający jej 25-letni dorobek, ale nade wszystko… dzisiejszą codzienność biblioteki. W programie znalazło się jednak miejsce na kilka niecodziennych atrakcji, które – kto wie? – być może będą do powtórzenia dopiero za kolejne ćwierć wieku? Serdecznie zapraszamy do Biblioteki otwartej!
Oficjalna inauguracja z degustacją tortu i występem Polskiego Chóru Mieszanego „Collegium Canticorum” z Czeskiego Cieszyna
Hall główny, godz. 20.00
Choć biblioteka będzie otwarta już od godziny 19.00, oficjalna inauguracja Nocy Muzeów w Książnicy Cieszyńskiej nastąpi godzinę później. Otworzy ją występ Polskiego Chóru Mieszanego „Collegium Canticorum” z Czeskiego Cieszyna, uznawanego za jeden z najlepszych zespołów śpiewaczych na Śląsku Cieszyńskim. Grupa powstała w 1986 roku w Czeskim Cieszynie, a obecnie działa pod kierownictwem artystycznym Anny Szawińskiej. „Collegium Canticorum” ma na swoim koncie występy na festiwalach w całej Europie (choć najwięcej w Polsce i Czechach) oraz liczne nagrody i wyróżnienia, w Książnicy Cieszyńskiej jednak wystąpi po raz pierwszy. Dodatkową atrakcją towarzyszącą inauguracji imprezy będzie możliwość degustacji okolicznościowego tortu nawiązującego w swojej formie do jubileuszu instytucji, a przygotowanego i ufundowanego przez cukiernika Marcina Majowskiego z Wodzisławia Śląskiego.
„Czym się zajmujemy?” – bibliotekarze i konserwatorzy zapraszają do swoich pracowni
Wstęp w grupach 10–12-osobowych o godz. 19.00, 19.30, 20.30, 21.00, 21.30, 22.00, 22.30, 23.00. Zapisy w dniu imprezy od godz. 18.30 w hallu głównym.
Czas trwania ok. 1 godziny
Specjalnie z okazji jubileuszu ćwierćwiecza, Noc Muzeów będzie jedyną w swoim rodzaju okazją do zapoznania się z pracą bibliotekarzy i konserwatorów Książnicy Cieszyńskiej od kuchni. Zwiedzający zobaczyć będą mogli czytelnie ogólną i zbiorów specjalnych, biura, w których opracowywane są materiały biblioteczne, pracownie konserwatorskie. Na trasie z pewnością nie zabraknie zabytkowych obiektów ze zbiorów biblioteki, ciekawostek związanych z ich konserwacją czy opracowywaniem i pracowników instytucji dzielących się swoimi doświadczeniami, przede wszystkim jednak informacji dających kompleksowy obraz działalności Książnicy Cieszyńskiej na przestrzeni 25 lat jej istnienia. Dla zwiedzających rozczarowanych brakiem w tym roku pokazów konserwacji dawnej książki dodajmy, że w pracowniach konserwatorskich wycieczka spędzi najwięcej czasu. Mamy nadzieję, że zwiedzanie spotka się z podobnym jak – tradycyjne podczas poprzednich edycji Nocy Muzeów – pokazy konserwacji, zainteresowaniem.
„Niebezpieczne, niewygodne, nieprawomyślne” – wystawa książek zakazanych na przestrzeni dziejów
Galeria Książnicy Cieszyńskiej
Aktualna wystawa Książnicy Cieszyńskiej prezentuje dzieje książki zakazanej na terenach Europy i Polski od XVI w. do końca okresu PRL, przez pryzmat ponad setki prohibitów pochodzących w komplecie ze zbiorów Książnicy Cieszyńskiej. Począwszy od pism Marcina Lutra z 1518 roku, przez kilka egzemplarzy indeksu ksiąg zakazanych (najstarszy wydany w 1647 roku z inicjatywy papieża Urbana VIII), emigracyjne wydania dzieł Adama Mickiewicza, wydawnictwa podziemne i emigracyjne, pochodzące z Cieszyńskiego Archiwum Solidarności i wiele innych. Eksponaty podzielone zostały na kategorie, m.in. zakazane dzieła wielkich humanistów (tu m.in. książki Erazma z Rotterdamu, Kartezjusza czy Immanuela Kanta), dzieła „nieobyczajne” (m.in. „Sztuka kochania” Owidiusza w wydaniu z 1696 roku), niewygodne dla rządzących kroniki historii Polski (tu „Chronica Polonorum” Macieja Miechowity z 1521 roku oraz kronika Jana Długosza w wydaniu z roku 1615) czy książki cenzurowane przez zaborców Polski w XIX wieku. Jedna z gablot została poświęcona również cenzurze na Śląsku Cieszyńskim (wśród niebezpiecznych autorów m.in. ks. Leopold Jan Szersznik z pierwszym słownikiem biograficznym Śląska Cieszyńskiego). Będzie to jedna z ostatnich okazji, żeby zobaczyć wystawę, która czynna jest do 1 czerwca.
„Odkryte, opisane, udostępnione” – wystawa odkryć dokonanych w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej
Hall dolny, wnętrze biblioteki ks. Szersznika
Przez ostatnie lata w Książnicy Cieszyńskiej odbyło się kilka spotkań, na których prezentowane były odkrycia dokonane w zbiorach biblioteki. W ten sposób zainteresowani mogli dowiedzieć się m.in. o zidentyfikowaniu w zbiorach biblioteki Biblii wrześniowej z 1522 roku, Mszału wrocławskiego z 1505 roku czy Agendy oleśnickiej z 1668 roku. W 2013 roku pojawiła się również ostatecznie niepotwierdzona hipoteza, że jeden z rękopisów zbiorach biblioteki został spisany ręką św. Edmunda Campiona. Głośna była też sprawa ustalenia, że znany wiersz Marii Konopnickiej „Rota” po raz pierwszy opublikowany został w „Gwiazdce Cieszyńskiej”, a nie krakowskiej „Przodownicy”, jak do tej pory uznawano. To jednak ledwie kilka ze znacznie większej liczby odkryć, które dokonywane były zarówno przez pracowników Książnicy Cieszyńskiej, jak i osoby korzystające z jej zbiorów (np. dr Clarinda Calma z Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie, której uwagę zwrócił rzeczony rękopis przypisywany św. Edmundowi Campionowi). Jubileusz ćwierćwiecza Książnicy Cieszyńskiej to dobry czas na próbę zebrania wszystkich najważniejszych odkryć i podsumowania tego tematu. Dlatego też podczas Nocy Muzeów zwiedzający będą mogli zapoznać się wystawą ok. 10 wybranych obiektów ze zbiorów Książnicy Cieszyńskiej odkrytych, opisanych i włączonych do obiegu naukowego.
„Retrospektywa ćwierćwiecza” – wystawa wybranych plakatów z imprez Książnicy Cieszyńskiej
Sala konferencyjna
Przez ćwierć wieku Książnica Cieszyńska zorganizowała kilkaset wydarzeń kulturalnych i naukowych. Samych wystaw biblioteka przygotowała niemalże 100. Przy okazji każdej wystawy, konferencji czy projektu, a także wielu mniejszych imprez, powstały informujące o nich plakaty. Łatwo więc policzyć, że jest to już całkiem pokaźna kolekcja. Niektóre z nich – np. z okazji pierwszego dziesięciolecia biblioteki z otwartym modlitewnikiem księżnej Elżbiety Lukrecji, czy z wystawy „Między historią a mitem” z podobizną cesarza Franciszka Józefa I – były dla zainteresowanych na tyle atrakcyjne, że w bibliotecznych magazynach ostały się już tylko ich ostatnie egzemplarze. Wybór plakatów z imprez Książnicy Cieszyńskiej (niestety, ze względów technicznych ograniczony do kilkunastu egzemplarzy) będzie można obejrzeć na okolicznej wystawie w sali konferencyjnej biblioteki.
„Pismo klinowe dla początkujących” – warsztaty pisania na tabliczkach glinianych
Sala konferencyjna
Jednym z zadań Książnicy Cieszyńskiej jest prowadzenie działalności popularyzacyjnej, upowszechniającej wiedzę na temat kultury i historii piśmiennictwa, szczególnie w jego regionalnym wymiarze. Biblioteka ma w swojej ofercie m.in. szeroki wybór lekcji bibliotecznych z zakresu regionalnej historii, historii książki oraz wybranych zagadnień bibliotekarstwa i bibliofilstwa. Przez ostatnie lata największą popularnością cieszyły się autorskie zajęcia kierowniczki Działu Zbiorów Specjalnych Jolanty Sztuchlik „Od kamienia i tabliczki drewnianej do tabliczki glinianej”. Podczas Nocy Muzeów sprawdzić się w pisaniu pismem klinowym na glinianej tabliczce będzie mógł każdy zainteresowany. W ten sposób, nie ruszając się z Cieszyna, będzie można poczuć się niemal jak w starożytnym Sumerze, gdzie 3500 lat p.n.e. doszło do wynalezienia pisma klinowego. Z tą tylko różnicą, że do odciskania w glinie znaków służyć będzie nie kawałek trzciny, a… patyczek do sushi. Pamiątką po niecodziennej lekcji pozostanie zapisana klinami tabliczka, którą będzie można zabrać sobie do domu. Warsztaty kierowane są zarówno do dzieci, jak i dorosłych.
„Cieszyniacy piszą rodzinną kronikę swojego miasta i wpisują się do księgi życzeń z okazji jubileuszu ćwierćwiecza Książnicy Cieszyńskiej”
Sala konferencyjna
Tradycją Nocy Muzeów w Książnicy Cieszyńskiej jest, że zwiedzającym zostaje udostępniona księga, do której mogą oni odnotowywać własne refleksje czy wspomnienia. Od 2014 roku, gdy po raz pierwszy zaprosiliśmy cieszyniaków do współtworzenia rodzinnej kroniki ich miasta, wzbogaciła się ona już o dobre kilkadziesiąt wpisów (w tym m.in. prof. Jerzego Buzka). Tym razem, z okazji dwudziestopięciolecia biblioteki, gościom zostanie udostępniona również specjalna tablica gratulacyjna, na której będzie można zostawić ślad swojego uczestnictwa w imprezie lub podzielić się jakąś myślą związaną z jubilatką. Do kroniki Cieszyna będzie można wpisywać się w sali konferencyjnej (dzieląc się chociażby reminiscencjami po uczestnictwie w warsztatach z pisma klinowego), tablica gratulacyjna natomiast ustawiona zostanie przed wejściem do sali konferencyjnej i galerii wystaw czasowych w hallu dolnym.
Konkursy wiedzy o Książnicy Cieszyńskiej z nagrodami
Hall główny
Dla osób chcących sprawdzić swoją wiedzę na temat Książnicy Cieszyńskiej, a przy okazji wzbogacić o cenne nagrody, przygotowane zostały dwa konkursy. Pierwszy skierowany jest do wszystkich zwiedzających i dotyczy ogólnych zagadnień związanych z biblioteką. Wystarczy wypełnić arkusz z dwudziestoma szybkimi pytaniami. Do zdobycia są nagrody książkowe, w tym – dla najlepszych – cenne wydawnictwa z serii Bibliotheca Tessinensis. Dodatkowo proponujemy zabawę skierowaną do osób biorących udział w spacerze po Książnicy Cieszyńskiej, do której będzie można przystąpić bezpośrednio po jego zakończeniu. Tutaj, podobnie, zadanie polegać będzie na wypełnieniu kwestionariusza zawierającego 20 pytań. Tematyka jednak ściśle korespondować będzie z zagadnieniami poruszanymi podczas oprowadzania. Dla uczestników konkursu z najlepszymi wynikami przewidziano nagrody w postaci ręcznie wykonanych przez introligator Książnicy Cieszyńskiej pamiątkowych notesów i bibliofilskich zakładek opatrzonych lakowymi pieczęciami dawnej biblioteki ks. Leopolda Jana Szersznika.
Oprac. Wojciech Święs
