W środę 9 listopada 2016 r. o godz. 14.00 w galerii Książnicy Cieszyńskiej nastąpi otwarcie wystawy “Budziciele. W 125 rocznicę śmierci Pawła Stalmacha”. Jej tematem jest działalność pionierów polskiego obozu narodowego na Śląsku Cieszyńskim, często określanych w literaturze właśnie mianem “budzicieli polskości” bądź “szermierzy polskości”, ze szczególnym uwzględnieniem uznawanego za przywódcę całej grupy Pawła Stalmacha.
W 1896 r. w artykule “Pierwsi szermierze na kresach śląskich” Andrzej Cinciała zaliczył w poczet twórców polskiego ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim Pawła Stalmacha, Andrzeja Kotulę, Jerzego Bogusława Heczkę, Jana Bujaka (który jednakże nie rozwinął działalności ze względu na emigrację do Lwowa) oraz siebie, wskazując równocześnie na niebagatelną rolę dr. Ludwika Kluckiego – adwokata, a następnie burmistrza Cieszyna rodem z Moraw, który otoczył protekcją, wówczas jeszcze bardzo młodych, przyszłych wybitnych aktywistów. Z czasem przez historyków do tego elitarnego grona dokooptowany został pedagog i autor polskich podręczników szkolnych Jan Śliwka. Historia ta jest tym ciekawsza, że wyżej wymienieni – poza tym ostatnim oraz znacznie wybijającym się z tego grona wiekiem Kluckim – uczęszczali do jednej klasy w gimnazjum ewangelickim w Cieszynie (Śliwka uczył się w tej samej szkole, ale dwie klasy niżej). Wszyscy byli też synami chłopskimi, którzy w myśl zamierzeń swoich rodziców mieli “zostać Niemcami”. W dorosłym życiu każdy z nich znalazł własny sposób na szerzenie polskości wśród mieszkańców regionu i obrał ku temu indywidualną drogę, a wygórowane nieraz ambicje oraz silne osobowości przekładały się na konflikty i brak współpracy. Równolegle z ewangelikami nad budzeniem polskiej świadomości narodowej wśród „pospolitego ludu” pracowali księża katoliccy, na czele z Mateuszem Opolskim czy twórcą pierwszego polskiego kancjonału katolickiego na Śląsku Cieszyńskim Antonim Januszem, których działania nie przybrały jednakże zorganizowanej formy i pozbawione były aspiracji programowych. Osoby z tego niewielkiego kręgu, funkcjonujące w nieprzychylnych ich pracy warunkach politycznego i ekonomicznego uprzywilejowania niemieckiej grupy narodowej, stworzyły imponujący dorobek kulturalny, na bazie którego w późniejszych latach rozwinął skrzydła prężny polski ruch narodowy, skupiający działaczy społecznych i politycznych, zdolny rzucić wyzwanie państwowej machinie germanizacyjnej.
W tym gronie główny bohater wystawy jawi się jako postać o szczególnie skomplikowanej osobowości. Paweł Stalmach był samotnikiem i wielką indywidualnością. Osobą, która sprawie polskiej podporządkowała całe swoje życie. Do jego najważniejszych dokonań zaliczyć należy: zainicjowanie w 1848 r., redagowanie oraz wydawanie (poza początkowym okresem, gdy odpowiadał za to Ludwik Klucki) czasopisma “Tygodnik Cieszyński”, przemianowanego w 1851 r. na “Gwiazdkę Cieszyńską” i wychodzącego aż do wybuchu drugiej wojny światowej; analogiczną działalność w odniesieniu do “Kalendarza Cieszyńskiego” (od 1857), “Kalendarza Polskiego” (od 1858) i “Wielkiego Kalendarza Polskiego” (od 1867); założenie w 1848 r. Czytelni Polskiej w Cieszynie, a po okresie dziesięcioletniego nawrotu absolutyzmu, który przyniósł jej likwidację, reaktywowanie instytucji pod nazwą Czytelnia Ludowa w 1861 r.; znaczący udział w utworzeniu, będących organizacjami ogromnej wagi, Kasy Oszczędności w 1859 r. oraz Towarzystwa Rolniczego w 1868 r. czy w końcu utworzenie w 1885 r. i prezesowanie, aż do śmierci, Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego, która – choć pod nieco zmienionym szyldem – funkcjonuje do dziś. Nie chcąc podporządkować się cenzorskim zapędom austriackich władz, kilkakrotnie trafiał do więzienia. Już od lat pięćdziesiątych, w efekcie rywalizacji ambicjonalnej i konfliktów osobistych, oddalił się od – początkowo najbliższego współpracownika – Andrzeja Cinciały. Z czasem, zbliżając się coraz bardziej do katolicyzmu, narażał się na potępienie ze strony młodszej generacji działaczy wyznania ewangelickiego. 15 listopada 2016 r. minie 125 rocznica jego śmierci.
Pawłowi Stalmachowi poświęcono połowę ekspozycji. Zaprezentowano tu bogaty zbiór pamiątek związanych z nim oraz jego inicjatywami, m.in. dokumenty osobiste, zachowaną w zbiorach Książnicy korespondencję Stalmacha oraz książki, czasopisma, broszury i statuty jego autorstwa, znane wizerunki działacza, inwentarze Biblioteki dla Ludu Kraju Cieszyńskiego i Czytelni Ludowej wraz z pierwszymi książkami przekazanymi do tych placówek, a także liczne materiały stowarzyszeń, w których udzielał się Stalmach. Nie zabraknie również nieznanych ciekawostek z życia tej postaci. Nie jest np. znany powszechnie fakt, że jako uczeń gimnazjum był – jak pisał w swoim pamiętniku – wielkim i zapalonym miłośnikiem gry w piłkę nożną. Druga część ekspozycji poświęcona została pozostałym Budzicielom oraz – okazjonalnie – wspierającym ich działaczom z innych dzielnic Polski i młodszej generacji cieszyńskich aktywistów. Autorami wystawy są Anna Rusnok i Wojciech Święs. Ekspozycja będzie czynna do 11 lutego 2017 r.
Wojciech Święs
