Trzynastego września w bielskiej katedrze św. Mikołaja odbył się koncert organowy z okazji sto czterdziestej rocznicy urodzin Feliksa Nowowiejskiego. W koncercie wystąpiły : Bogna Nowowiejska-Bielawska ( wnuczka F. Nowowiejskiego) i Elżbieta Karolak. Organistki wykonały utwory Feliksa Nowowiejskiego: IV Koncert organowy ( III część), Preludium, Marche Solennelle, Preludium Adoremus, Rosa Mystica, Mater Dolorosa, III Symfonię op.45, ( Toccata, Recitativo- Pastorale, ( cud) ,Epilog) i Elevation et Fugue.
Przepięknemu koncertowi w wykonaniu poznańskich organistek, przysłuchiwał się sławny bielski organista Jerzy Kukla oraz organista bielskiej katedry Tadeusz Czerniawski. Trochę szkoda, że tak pięknemu koncertowi towarzyszyło małe zainteresowanie, a przecież nie na co dzień można usłuchać muzykę organową wielkiego polskiego kompozytora Feliksa Nowowiejskiego. Koncert prowadził Krzysztof Karcz. A poniżej opisuję drogę życiową Feliksa Nowowiejskiego. Feliks Nowowiejski - polski kompozytor, dyrygent, organista, pedagog, chórmistrz; urodził się 7 lutego 1877 roku w Wartemborku (obecnie Barczewo) na Warmii. Przyszedł na świat jako piąte dziecko Katarzyny z domu Falk i Franciszka Nowowiejskiego, z zawodu krawca. Oboje rodzice przekazali synowi umiłowanie pieśni, zwłaszcza kościelnych i ludowych. Nowowiejski kształcił się początkowo w szkole przyklasztornej w Świętej Lipce, gdzie objawił talent muzyczny grając na fortepianie, skrzypcach i organach oraz waltorni i wiolonczeli, a także podejmując pierwsze próby kompozytorskie. W roku 1898 za marsz Pod sztandarem pokoju otrzymał I nagrodę stowarzyszenia The British Musician. Lata 1898-1907 poświęcił na doskonalenie wiedzy muzycznej w Konserwatorium Sterna w Berlinie, następnie w Szkole Muzyki Kościelnej w Regensburgu (Ratyzbona), Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie i tamtejszym Królewskim Uniwersytecie im. Fryderyka Wilhelma. Wśród jego nauczycieli znajdowali się m.in. Max Bruch i Ernest Edward Taubert (kompozycja) oraz Otto Dienel i Joseph Renner (organy). Podczas studiów Nowowiejski dwukrotnie otrzymał prestiżową nagrodę im. Giacomo Meyerbeera - w roku 1902 za oratorium Powrót syna marnotrawnego i w roku 1904 za Symfonię h-moll. Pozyskane tą drogą fundusze umożliwiły mu pobyt w najważniejszych europejskich centrach muzycznych, takich jak Paryż, Rzym, Bruksela, Monachium, Lipsk, Wiedeń i Praga, gdzie nawiązał kontakty z wybitnymi ówczesnymi kompozytorami, m.in. Antoninem Dvořakiem, Gustavem Mahlerem, Camilem Saint-Saënsem. W tym czasie powstało najsłynniejsze dzieło Nowowiejskiego: Quo vadis - oratorium inspirowane powieścią Henryka Sienkiewicza, które miało pierwsze wykonanie w roku 1909 w Amsterdamie, a następnie (tylko do roku 1939) prezentowane było około 200. razy w miastach Europy, Ameryki Północnej i Południowej. W latach 1907-1909 Nowowiejski działał na terenie Berlina. Jako kompozytor i dyrygent nawiązał bliskie kontakty z zespołami śpiewaczymi złożonymi z polskich emigrantów, które pielęgnowały ojczystą mowę, tradycje i pieśni. Dla Nowowiejskiego, poruszającego się dotychczas głównie w kręgu kultury i języka niemieckiego, owe związki z polskością stały się istotnym impulsem do pobudzenia poczucia tożsamości narodowej i jednoznacznego określenia się Polakiem. Następnie (do roku 1914) był on dyrektorem Towarzystwa Muzycznego w Krakowie i organizatorem życia koncertowego w tym mieście. Działał jako dyrygent, pedagog i organista; prowadził też wykonania swoich utworów za granicą. Na lata krakowskie przypadło skomponowanie Roty do wiersza Marii Konopnickiej dla uświetnienia pięćsetlecia bitwy pod Grunwaldem i odsłonięcia pomnika Władysława Jagiełły (1910). Podczas I Wojny Światowej Nowowiejski został wcielony do wojska pruskiego i pracował w berlińskiej orkiestrze garnizonowej. Po zakończeniu działań wojennych, pomimo intratnych propozycji ze strony m.in. Maxa Regera, który oferował mu objęcie klasy kompozycji w Konserwatorium Lipskim oraz branego pod uwagę osiedlenia się w Warszawie, w roku 1919 kompozytor związał się na stałe z Poznaniem.
W życiu artystycznym i osobistym kompozytora rozpoczął się okres stabilizacji i trwałego zakorzenienia w Polsce. W stolicy Wielkopolski znalazł atmosferę sprzyjającą rozwojowi swoich różnorodnych talentów muzycznych. Podjął obowiązki pedagogiczne w nowo otwartym Konserwatorium Poznańskim (lata 1920-1930), był dyrygentem Miejskiej Orkiestry Symfonicznej i propagatorem nieznanych w Polsce dzieł Maurice'a Ravela, Alberta Roussela, Florenta Schmitta, Igora Strawińskiego i in., a także pierwszym wykonawcą twórczości rodzimej, w tym utworów powstających w ówczesnym Poznaniu, takich kompozytorów jak m.in. Tadeusz Zygfryd Kassern, Stefan Bolesław Poradowski, Tadeusz Szeligowski. Występował jako wirtuoz gry organowej, dysponując obszernym repertuarem i łatwością improwizacji. Jego recitale, dawane zarówno w salach koncertowych, jak i w świątyniach, cieszyły się wielkim zainteresowaniem; były też transmitowane przez Rozgłośnię Poznańską. Koncertował w innych miastach Polski oraz m.in. w Londynie, Paryżu, Rzymie. Był także kompozytorem muzyki organowej, wyróżniającej się wszechstronnym wykorzystaniem właściwości instrumentu, wirtuozostwem oraz odkrywczymi pomysłami harmonicznymi i kolorystycznymi. Pozostawił m.in. Dziewięć symfonii organowych (1930) i Cztery koncerty organowe (1939). Jako członek honorowy należał do The Organ Music Society w Londynie. W dwudziestoleciu międzywojennym Nowowiejski zacieśnił swoje kontakty z śpiewactwem, jako dyrygent poznańskich chórów i działacz Wielkopolskiego Związku Kół śpiewackich, członek komisji artystycznych i juror konkursów oraz zjazdów śpiewaczych. Z tych czasów datuje się także bogato reprezentowana twórczość chóralna. Powstawały pieśni patriotyczne, odwołujące się do narodowej dumy i polskiej historii, m.in. Bitwa pod Racławicami do słów Jerzego Żuławskiego (1925), Testament Bolesława Chrobrego do słów Edmunda Ligockiego (1924), Ojczyzna - Psalm 136 w tłumaczeniu Jana Kochanowskiego (1929), Do Ojczyzny do słów Zygmunta Krasińskiego (1930), Kantata o bohaterze do słów Cypriana Kamila Norwida (1939) oraz hymny, m.in. Górnośląski, Kaszubski, Pomorski, Warmiński ze zbioru pt. Hymny patriotyczne (1928). Obok utworów o wymowie patriotycznej pisał pieśni inspirowane muzyką ludową, wykorzystując melodie z Warmii i Górnego Śląska, a także z Wielkopolski, Kujaw i Małopolski. Opracowania owych melodii ukazywały się głównie w zbiorach, takich jak np. Śpiewnik górnośląski (1923), Warmijskie pieśni ludowe (1930), Dziesięć regionalnych polskich pieśni ludowych (1934). W zakresie muzyki religijnej komponował zarówno dzieła bezpośrednio związane z liturgią, w tym 9 cykli mszalnych w języku łacińskim i polskim, jak i motety, psalmy, hymny kościelne, kolędy, pieśni nabożne, opracowania Stabat Mater i Veni Creator - wykonywane nie tylko podczas nabożeństw, ale także w salach koncertowych. Imponujący dorobek w zakresie twórczości religijnej pozwala zaliczyć go do czołowych polskich kompozytorów muzyki sakralnej jego czasów. Bliskie związki artystyczne łączyły Nowowiejskiego z poznańską sceną operową dzięki wystawianym tam jego operom i baletom. Z dzieł scenicznych w Poznaniu swoje prapremiery miały następujące utwory: opera Legenda Bałtyku do libretta Wandy Szalay-Groele, opartego na starosłowiańskim micie związanym ze Świętem Słońca (1924); balet Wesele na wsi (Malowanki ludowe), wykorzystujący polskie tańce i obrzędy ludowe (1928); opera-balet Tatry (Król Wichrów) z wstawkami deklamacyjnymi Emila Zegadłowicza (1929). Realizacje sceniczne dzieł Nowowiejskiego cieszyły się bardzo dobrą frekwencją; były też prezentowane w innych teatrach muzycznych, m.in. we Lwowie, Katowicach i Warszawie. Ważną dziedziną twórczości Nowowiejskiego była muzyka symfoniczna, komponowana od wczesnej młodości do niemal ostatnich chwil życia, w tym cztery symfonie: I Symfonia h-moll (1904), II Symfonia "Praca i rytm", nawiązująca do hipotezy o prapoczątkach muzyki (1938), III Symfonia (1939/1940), IV Symfonia "Pokoju" - powstawała podczas II wojny jako swego rodzaju credo artysty wobec otaczającej go rzeczywistości (nieukończona); poematy symfoniczne: Beatrycze, Nina, Pożegnanie Ellenai oraz uwertury: Uwertura romantyczna, Konrad Wallenrod, Swaty polskie - z lat 1902-1915; koncerty instrumentalne: Koncert wiolonczelowy (1938), Koncert fortepianowy - po 1939 roku.
Język kompozytorski Nowowiejskiego charakteryzuje się nie tylko różnorodnością gatunkową i mistrzowskim opanowaniem warsztatu kompozytorskiego, ale przede wszystkim bujną inwencją melodyczną i rozmachem w kształtowaniu formy. Nie był on nowatorem, pozostając w kręgu stylistyki późnego romantyzmu, chociaż w pisanych w latach trzydziestych cyklach pieśni na głos z fortepianem (m.in. Róże dla Safo do poezji Marii Jasnorzewskiej-Pawlikowskiej) muzyczną ekspresję uzyskał poprzez śmiały i bardzo interesujący dobór środków harmonicznych. Pomimo, że krytycy ówcześni zarzucali muzyce Nowowiejskiego akademickość, brak autentyzmu i szablonowość, jego kompozycje zdobyły wielką popularność i uznanie słuchaczy, a Marsz pretorianów z oratorium Quo vadis był jednym z najczęściej wykonywanych utworów. Wśród licznych odznaczeń Nowowiejskiego należy wskazać przede wszystkim Państwową Nagrodę Muzyczną (1935), godność Szambelana Papieskiego (1935) i Krzyż Komandorski Orderu "Polonia Restituta" (1936). Dla uhonorowania pamięci kompozytora jego imieniem nazwano Orkiestrę Symfoniczną w Olsztynie, Akademię Muzyczną w Bydgoszczy oraz szkoły muzyczne, m.in. w Gdańsku, Gnieźnie, Szczecinie i Tucholi. W Poznaniu działa Towarzystwo im. Feliksa Nowowiejskiego, które od roku 1994 jest organizatorem Międzynarodowego Konkursu Organowego. Feliks Nowowiejski zmarł osiemnastego stycznia 1946 w Poznaniu.
Tekst i foto: Marian Szpak
