W dniu szóstego lutego br. w bielskiej katedrze odbyły się jedenaste "Rozmowy poświęcone". Tematami "Rozmów poświęconych" dziennikarza KAI Roberta Karpa z ks.biskupem Piotrem Gregerem były kielich, patena, korporał, puryfikaterz, palki. Podkreślając szczególną symbolikę naczyń liturgicznych i bielizny ołtarzowej, ks. biskup Piotr odwołał się do słów niektórych Ojców Kościoła, którzy wskazywali na kielich jako grób, w patenie dostrzegali symbol kamienia u grobu, w korporale – całun, w który owinięto ciało Chrystusa, w palce – chustę na głowę Jezusa, a puryfikaterzu – ręcznik, którym obmyto ciało Jezusa.
Kielich mszalny (Calix sacrificus), to podstawowe naczynie liturgiczne używane w czasie mszy, obok pateny, służące do spożywania konsekrowanego wina (krwi Pańskiej). Powinien być wykonany z metalu szlachetnego (nie korodującego). Jeżeli wykonany jest z innego materiału powinien mieć złocone wnętrze czary. Taka zasada stosowana jest od czasów średniowiecza i ma obecnie potwierdzenie w Ogólnym wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego. W czasie liturgii kielich mszalny zaopatrzony jest w tzw. bieliznę kielichową, którą stanowią: puryfikaterz, palka, korporał i welon używanych do okrywania lub wycierania kielicha. Do kielicha mszalnego należy również patena płaska oraz hostia położona na patenie.W czasie liturgii posługa przy kielichu należy do diakona. Jeżeli liturgia odbywa się bez udziału diakona, wówczas posługa ta należy do celebransa. Pojęcie kielich wywodzi się z łaciny i greki. W Starożytnej Grecji kyliks był naczyniem o przysadzistych proporcjach do picia wina, zaś w Rzymie używane podczas bankietów kielichy przybierały najczęściej smuklejsze proporcje. W kontekście liturgii w okresie wczesnochrześcijańskim używano zazwyczaj prostych naczyń. Antyczną spuścizną jest wykorzystywanie różnych technik i materiałów do wykonania kielichów, znane są kielichy ceramiczne, drewniane, szklane, z metali szlachetnych i stopów, (miedź, brąz, srebro i złoto) i z minerałów (m.in. kryształ górski, onyks). Ujednolicenie materiału kielichów miało miejsce w okresie karolińskim, podczas kościelnych soborów stopniowo ustalano dekrety o naczyniach liturgicznych, w których stopniowo wyłączano używanie wszystkich materiałów prócz złota i srebra. Spowodowane to było m.in. wzrostem świadomości biblijnej oraz prestiżu liturgii Eucharystii. Mimo ujednolicenia materiału, w okresie karolińskim, a następnie przedromańskim i romańskiej kielichom przybierano rozmaite kształty, proporcje oraz dyspozycję dekoracji wykorzystując rozmaite techniki złotnictwa. Upowszechniła się na większą skalę klasyczna struktura kielicha, który składa się ze stopy, trzonu z nodusem i czary. Prócz wyszukanej ornamentyki na powierzchni kielicha często pojawiały się postacie Chrystusa, świętych lub przedstawienia figuralne, głównie chrystologiczne, o bogatych treściach ideowych. Kielich romański najczęściej charakteryzuje się przysadzistymi proporcjami (płytka czara, owalny nodus i lejkowaty trzon). Renesans i barok zachowały zasadniczą strukturę wypracowaną w późnym gotyku, jednak nastąpiły zmiany w proporcjach – czara i trzon są smuklejsze, zaś stopa uległa powiększeniu. Na okres Oświecenia przypada spadek produkcji naczyń liturgicznych w tym kielichów, klasycyzm pozostawił niewielkie dziedzictwo w tym zakresie. W XIX wieku, wraz z nadejściem historyzmu do pierwszych dekad XX wieku ma miejsce powrót i trwanie tradycji średniowiecznej (gł. gotyckiej) i nowożytnej, często też dokonywano przekształceń w aranżacji dekoracji lub przekształcano ogólny zarys i proporcje kielicha. Od XX wieku jednolitość formy i tradycję w dekoracji zastąpiła prostota - zminimalizowanie, lub całkowita redukcja dekoracji i pluralizm formy.
Patena – (łac. patere, miska) - naczynie liturgiczne zazwyczaj w kształcie talerzyka, przeznaczone dla konsekrowanej Hostii. Powinna być wykonana, przynajmniej w swym wnętrzu, ze szlachetnego, niekorodującego metalu (złoto lub srebro). Dawniej miała kształt dużej tacy lub talerza, na którym umieszczano konsekrowany Chleb. Chleb ten bardziej przypominał zwykły, żydowski chleb przaśny (tzw. macę), dlatego zajmował więcej miejsca niż dzisiejsza hostia. Patena ma zebrać i chronić przed profanacją cząstki Najświętszego Sakramentu. Po Komunii Świętej jest puryfikowana, czyli oczyszczana za pomocą wody i puryfikaterza z cząstek konsekrowanego Chleba. Zachowały się świadectwa historyczne pochodzące z początku IV w. o używaniu w liturgii pateny. Są trzy rodzaje paten: patena kielichowa – płaska, okrągła, na niej kładzie się hostię, którą kapłan ukazuje wiernym w czasie konsekracji, a potem łamie i spożywa, patena głęboka – do niej wkłada się komunikanty dla wszystkich uczestników liturgii, symbol przypominający, że cały lud Boży spożywa z jednego chleba, patena komunijna – tacka trzymana przez ministranta w czasie Komunii św. podawanej do ust; kształtem przypomina patenę kielichową, posiada specjalny uchwyt.
Korporał (łac. corpus - ciało ) – lniany, kwadratowy obrus ( o wymiarach 50x50 cm) , który podkłada się pod kielich i patenę w czasie celebrowania Mszy świętej. Jest umieszczany także w tabernakulum, w bursie (kwadratowa „torebka” do przenoszenia Komunii dla chorych), na stole ołtarzowym pod monstrancją, pod puszkami z Najświętszym Sakramentem, na ołtarzach Bożego Ciała, w grobie Pańskim, a także na kredencji (stoliku w pobliżu ołtarza) w czasie puryfikacji (oczyszczania naczyń liturgicznych). Do sprawowania Mszy Świętej korporał w normalnych warunkach jest niezbędny. Rozkłada go na ołtarzu ministrant. Jest nakrochmalony i składany do środka na 9 części, aby uchronić cząsteczki Najświętszego Sakramentu (tzw. partykuły) przed profanacją. Zazwyczaj jest ozdobiony haftami o tematyce eucharystycznej i obszyty koronką. Podobnie jak pozostałe elementy bielizny kielichowej, powinien być zawsze czysty i wyprasowany – korporał przed praniem najpierw należy wypłukać w letniej wodzie, aby partykuły uległy rozkładowi, a wodę wylać w godne miejsce. Zgodnie z tradycją, korporał ma symbolizować całun, w który owinięte było ciało Jezusa złożone w grobie.
Puryfikaterz (łac. purifico, purificare - czyścić, oczyszczać) jak sama nazwa wskazuje służy do oczyszczania naczyń liturgicznych po komunii ( mały ręczniczek (ok. 40 cm długości i 25 cm szerokości). Kapłan uważnie zgarnia okruchy (fachowo: partykuły) Ciała Pańskiego z pateny do kielicha, wlewa tam nieco wody, a następnie ją wypija odmawiając po cichu specjalną modlitwę, po czym wyciera naczynia do sucha. Służy do tego właśnie puryfikaterz, czyli podłużny, składany wzdłuż na trzy części kawałek materiału. Całą tę czynność nazywa się puryfikacją.
Palka – część bielizny kielichowej używanej w Kościele katolickim. Jest kwadratowym, usztywnionym materiałem służącym do przykrywania kielicha podczas Mszy św. Ma ona zabezpieczyć postacie eucharystyczne przed zanieczyszczeniem np. przez owady zwabione zapachem wina. Podczas spotkania można było zapoznać się z różnymi formami kielichów, zobaczyć z bliska zdobioną i wykonaną z odpowiedniego płótna bieliznę ołtarzową.
Na zakończenie spotkania ks. biskup Piotr udzielił zebranym apostolskiego błogosławieństwa i zapowiedział następne spotkanie szóstego marca br.
Tekst i foto: Marian Szpak
