Kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Kłodzku jest jedną z najpiękniejszych świątyń Ziemi Kłodzkiej i najstarszym zachowanym kościołem Kłodzka. Ponad sześćsetletnie dzieje tej budowli są pasjonującą historią, którą odczytać można z nawarstwiającej się w ciągu wieków architektury, dekoracji i wyposażenia wnętrza, powstających zawsze pod okiem świetnych mecenasów i z rąk doskonałych artystów.
Budowa kościoła rozpoczęła się po 1364 roku, po śmierci fundatora- pierwszego arcybiskupa praskiego Arnošta z Pardubic, (ur. 1297 r.). Ziemia Kłodzka była wówczas częścią Królestwa Czeskiego, zaś pod względem kościelnym należała do nowo utworzonego arcybiskupstwa praskiego (1344 r.). Dwie epoki stylowe - późny gotyk i barok zaważyły najmocniej na charakterze architektury i wystroju wnętrza kłodzkiej świątyni. Jako budulec posłużyły ciosy piaskowca z pobliskiej Czerwonej Góry i Radkowa. Do czasu wojen husyckich zdołano podciągnąć mury trójnawowej bazyliki. Prace wznowiono po 1458 roku od budowy wieży południowej zwanej Białą. Na jej zewnętrznych schodach umieszczony jest znak krzyża maltańskiego i data 1465. Budowa wieży północnej zwanej Czarną przypadła na okres władania Kłodzkiem przez księcia Henryka Ziębickiego, syna króla Jerzego z Podiebradu. W roku 1458 utworzył on z Ziemi Kłodzkiej hrabstwo, które nadał swoim synom. Budowniczym był wówczas kłodzki mistrz Hans Stransberger. Pokrywa on sklepieniami krzyżowo-gwiazdowymi nawy boczne. W roku 1482 od strony północnej dobudowana zostaje do kościoła piękna, czteroprzęsłowa kaplica tzw. Ogrójec. Od strony elewacji południowej powstaje zakrystia i kaplica Św. Jakuba poświęcona w 1503 r. Najpóźniej wykonano sieciowe sklepienie nawy głównej (1522 - 1555). Ostatecznie powstała budowla w formie trójnawowej bazyliki kamiennej, siedmioprzęsłowej, o trzech absydach od wschodu, dwóch wieżach od zachodu, z kaplicami, zakrystią, wieżyczkami schodowymi po obu stronach dłuższych elewacji. Wielkie okna naw bocznych mają piękne i różnorodne maswerkowania. W najpiękniejszy detal architektoniczny, przywodzący porównanie z dekoracjami katedry św. Wita w Pradze, wyposażona została wieża Czarna i Ogrójec. Dekoracja wieży skupia się głównie na jej północnej ścianie. Okna bogato profilowane flankują dwie smukłe sterczyny wsparte na popiersiach, które mają być podobiznami księcia Henryka i jego żony Urszuli. Po obu stronach okna umieszczono kamienne tablice z płasko rzeźbionymi herbami książąt ziębickich i herbem Kłodzka. Tuż obok na przyporze umieszczono kapliczkę zakończoną bogatą sterczyną wspartą na główce anioła. W kapliczce ustawiono rzeźbę przedstawiającą Chrystusa, datowaną na około 1500 rok. Pod tym dziełem umieszczona została tablica inskrypcyjna z tarczą mistrzowską Stransbergera i datą 1487. Podobną dekorację pod względem stylistycznym posiada Ogrójec. Nieco odmienna w proporcjach i detalu jest kaplica Św. Jakuba zbudowana w latach 1500 - 1503, zlokalizowana przy nawie południowej i otwarta w kierunku wnętrza kościoła szerokim, profilowanym, ostro zakończonym łukiem. W 2 poł. XVI wieku fala protestantyzmu objęła również Ziemię Kłodzką. W latach 1562 - 1623 kościół Wniebowzięcia służył protestantom. Na katolickie nabożeństwa wynegocjowali joannici tylko część nawy południowej i kaplicę Św. Jakuba. Pod koniec XVI wieku do Kłodzka zostali sprowadzeni jezuici, którzy rozpoczęli intensywną akcję rekatolizacji.
W roku 1624, przy poparciu cesarza i króla Czech Ferdynanda II Habsburga, wykupili oni kościół i komandorię od coraz mniej popularnych w mieście joannitów i rozpoczęli przebudowę kościoła i budowę szkoły zakonnej, w nowym barokowym stylu. W pierwszym etapie barokowej przebudowy (2 poł. XVII w) zmiany w architekturze kościoła polegały głównie na wprowadzeniu do obiektu otwartych w kierunku nawy głównej empor, ustawionych nad sklepieniami naw bocznych, oraz budowie trzech kaplic z zakrystią przy nawie południowej. W roku 1683 z inicjatywy hrabiego Montani z Ołdrzychowic wybudowana została Kaplica Zmarłych przylegająca do nawy północnej, pod którą w rodzinnej krypcie pochowany został fundator kaplicy. Do przeprowadzenia modernizacji wnętrza w latach 1660 - 1670 sprowadzili kłodzcy jezuici północno-włoskich sztukatorów. Całość sztukaterii sklepiennej nawy głównej stanowi jedno z najlepszych dzieł powstałych na Śląsku w 2 poł. XVII w. W ramy nad emporami wprowadzony został cykl obrazów "Salve Regina", wykonany techniką "al fresco" przez mistrza Karola Tanquart'a z Nysy (ok. 1693 r.). W 1 poł. XVIII w. następuje drugi etap realizacji wystroju kościoła. Powstaje wówczas znaczna część dekoracji zachowanej do dziś. Dominuje tu przede wszystkim znakomita rzeźba. Powstają główne elementy wystroju, takie jak: ambona, ołtarze, chór organowy i konfesjonały. Wykonują ją miejscowi lub osiadli w Kłodzku artyści: Michał Klahr Starszy, Karol Sebastian Flacker, czy Michał Kossler. Wśród wymienionych czołowe miejsce zajmuje Michał Klahr, artysta urodzony na Ziemi Kłodzkiej we wsi Bielice, wykształcony przez kłodzkich jezuitów. Rzeźby uczył się w warsztacie przybyłego z Austrii Karola Sebastiana Flackera. Samodzielne realizacje zaczął Klahr wykonywać przy modernizacji kłodzkiego kościoła w latach 1717 - 1725; wykonał tu ambonę, konfesjonały, dekorację figuralną i ornamentową prospektu organowego, ołtarz Wniebowzięcia NMP oraz pojedyncze rzeźby. Po jego śmierci tradycje warsztatu klahrowskiego podtrzymywali jego potomkowie: syn, wnuk i prawnuk - aż do początków XIX wieku. Dekoracje nawy głównej uzupełniają pół figuralne rzeźby czternastu Wspomożycieli, umieszczone między otworami empor, a także portrety świętych z zakonu Towarzystwa Jezusowego oraz Marii i Chrystusa w owalnych, bogato złoconych ramach. Po skasowaniu klasztoru jezuitów w Kłodzku - już za panowania pruskiego, w roku 1776 - patronat nad kościołem przejął Królewsko-Pruski Zarząd Szkół. Restytucja zakonu miała miejsce w roku 1814. Do kościoła kłodzkiego wrócili jezuici, którzy pozostają tu do dziś. Godnym uwagi jest ołtarz główny świątyni.
Projekt wykonał jezuita Krzysztof Tausch - uczeń i współpracownik Andrea Pozzo. Realizację (1728 - 1729) powierzono artystom wrocławskim: rzeźbiarzowi Albrechtowi Siegwitzowi i sztukatorowi Antoniemu Schatzelowi. Prace murarskie wykonał Adam Franek z Kłodzka. Do wykonania ołtarza użyto marmurów, stiuku i drewna. Szerokość ołtarza - ok. 9 m, wysokość figur św. Józefa, Jana Chrzciciela i aniołów - ok. 2 m. Ołtarz architektoniczny, w części cokołowej dwie bramki. W centrum edicula z uchami, zwieńczona bogatym baldachimem z koroną - jako oprawa dla gotyckiej figury Maryjnej w glorii promienistej. Zwieńczenie trójstrefowe, w dolnej partii trzy okrągłe okna tzw. okulusy. W szczycie przedstawienie Boga Ojca w chmurach z Gołębicą Ducha Świętego, nad nimi podtrzymywany przez anioły Krzyż. Całość kompozycji w tonach różowo-zielonych, bogate złocenia. Po obu stronach ołtarza głównego w każdej z absyd postawiony został ołtarz ku czci świętych zakonu jezuickiego: Franciszka Ksawerego i Ignacego Loyoli. Oba ołtarze typu architektonicznego zostały podobnie wkomponowane w architekturę gotyckich absyd, a ich podobieństwo polega na jednakowej, prostej mensie, mocnych kręconych kolumnach, potężnych przerywanych gzymsach. Kościół w 2003 roku był typowany do pozostania katedrą lub konkatedrą nowej diecezji sudeckiej (świdnickiej). Piętnastego sierpnia 2016 r. podniesiono tę świątynię do rangi i godności kolegiaty, przy której ustanowiona została trzecia w diecezji świdnickiej kapituła kolegiacka. Jest to po kilku wiekach restytucja kapituły kłodzkiej pierwotnie założonej przez augustianów.
Tekst i foto: Marian Szpak
